Over rijke teksten
Dit is de eerste blog na onze miljoenste pageview. Hoewel we het te druk hebben gehad om dat te vieren, is het toch wel even het vermelden waard. En nu naar het onderwerp van deze blog: rijke teksten. Onze vorige blog ging daar ook al over. En in het maart-nummer van JSW verscheen een artikel over dat onderwerp (dat hieronder is te lezen).
Inmiddels zijn we alweer op een heel aantal scholen geweest en
hebben we met veel mensen gepraat en nagedacht over rijke teksten. In deze blog
willen we aandacht vragen voor twee ontwikkelingen die we hierna
beschrijven.
Ontwikkeling 1: Een definitie voor
rijke teksten
Omdat het begrip rijke teksten in
de Conceptkerndoelen Leergebied Nederlands (SLO,
2023) is opgenomen, is er inmiddels op initiatief van de SLO en met dank aan
veel betrokkenen een definitie opgesteld. Die luidt als volgt:
Een rijke tekst is een tekst die:
- de leerling raakt, prikkelt en uitdaging biedt;
- de leerling helpt bij het begrijpen van en het leren over zichzelf en
de wereld;
- de leerling uitnodigt tot nadenken en betekenis geven;
- de leerling betekenisvolle verbanden binnen en tussen teksten laat
leggen;
- afwisselend en veelzijdig taalgebruik heeft;
- een gelaagde of originele tekstinhoud heeft;
- authentiek is en afkomstig van een herleidbare bron.
Ontwikkeling
2: Het belang van pedagogisch/didactisch redeneren over rijke teksten
Op scholen merken we dat er veel vragen zijn rond rijke teksten. Is dit nu wel of niet een rijke tekst? Kan ik deze tekst nu wel of niet gebruiken? Daar wordt over geaarzeld en er zijn nogal wat discussies over.
In
dat kader willen we graag verwijzen naar het begrip pedagogisch/didactisch
redeneren (pedagogical reasoning) in onze boeken Rijke Taal. We
verstaan daaronder dat je je als leraar steeds afvraagt: Waarom doe ik wat ik
doe? Doe ik wat ik doe, goed? Dat betekent dat je, als je de definitie kent van
rijke teksten, en weet waarom het in het onderwijs belangrijk is om
niet-verarmde teksten te gebruiken, vervolgens eigen professionele keuzes kunt
maken. Dat doe je vanuit de vraag: Is deze tekst op dit moment en in deze
situatie voor deze leerlingen een rijke tekst?
Zo kan het zijn dat je -als opstaptekst in een tekstset- ook een wat minder rijke tekst opneemt. Het is ook mogelijk dat je -omdat je al langer werkt over een thema- een informatiedichte armere tekst kiest omdat die nieuwe kennis bevat die precies past bij het thema. Of een voorleesboek waarvan je je bewust bent dat de taal eigenlijk te gemakkelijk is en te weinig leidt tot taalontwikkeling, maar dat op dat moment precies aansluit bij wat in de klas nodig is.
Het begrip rijke tekst is geen eigendom van onderzoekers, ontwikkelaars, websitebouwers of onderwijsinspecteurs, maar van leraren. Hoewel we het hebben gedefinieerd, is het aan leraren om te beseffen hoe belangrijk tekstkwaliteit is voor leerlingen en te bepalen waarom ze teksten wel of niet gebruiken.
Artikel JSW
Dit artikel verscheen in JSW 7 (maart
2024), p.26-27
Rijke teksten bestaan niet
Rijke teksten zijn een hot topic in het onderwijs. Maar bestaan ze eigenlijk wel? Wat maakt een tekst arm of rijk? En hoe belangrijk zijn ze voor kansengelijkheid?
Het gaat niet goed met de leesvaardigheid, de
leesmotivatie en het leesbegrip van Nederlandse leerlingen (Inspectie van het
Onderwijs, 2023; Meelissen et al., 2023). Dat heeft onder andere te maken met
een eenzijdige focus in het onderwijs op het aanleren van geïsoleerde
leesvaardigheden. Daarmee is de leesontwikkeling van leerlingen op de
achtergrond geraakt. Om gemotiveerde lezers te worden, is het nodig dat
leerlingen frequent rijke teksten (en dan vooral rijke hele boeken) lezen en
daarover denken, praten en schrijven (Van Koeven & Smits, 2020).
Wat zijn rijke teksten?
Tijdens onze lezingen krijgen we altijd de vraag: wat
zijn nu precies rijke teksten? Dan zeggen we: rijke teksten zijn teksten met
een authentieke boodschap, gemaakt door auteurs met vakmanschap en liefde voor
hun vak (Van Koeven & Smits, 2020). Waar je ze vindt? In boeken, in de
krant, op internet, op alle plekken waar iemand die goed kan schrijven heeft
besloten dat iets het vertellen waard is. Rijke teksten zijn altijd teksten
waarvan je de bron kunt achterhalen. Rijke teksten verrassen je, ze maken je nieuwsgiering,
je vindt ze interessant en je wilt ervan leren. In rijke teksten worden
verbanden gelegd; je vindt er woorden en begrippen die je nog niet kende, maar
die je leert begrijpen in de context van het onderwerp waarover wordt
geschreven. Over rijke teksten kun je denken, praten en schrijven.
Tijdens onze lezingen valt het ons trouwens op dat -
hoe we ook ons best doen om ons punt duidelijk te maken - niet iedereen lijkt
te kunnen begrijpen wat een rijke tekst is. Voor degenen die veel lezen is het
direct helder; voor niet-lezers is het veel moeilijker. Om rijke teksten te
kunnen herkennen, is het kennelijk noodzakelijk dat je ervaring hebt met boeken
waarin je wordt meegenomen, die je niet kunt wegleggen.
Rijke teksten hebben een verhaalstructuur
Waarom is het belangrijk dat teksten rijk zijn? Een
rijke tekst ondersteunt het brein bij het begrijpen ervan. Menselijke hersenen
houden van verhaalstructuren en goed geschreven rijke teksten bevatten vanzelf
een verhaalstructuur (Newkirk, 2014). Niet omdat het per se verhalen zijn met
personages en een plot - het kunnen ook heel goed non-fictieteksten zijn - maar
omdat zo’n tekst bereid is om zich aan je te ontvouwen. Als je het even niet
meer begrijpt, neemt hij je bij de hand en helpt je verder. Door iets uit te
leggen, door een verrassende zin of doordat je in de tekst ineens dezelfde
vraag tegenkomt die je zelf ook net had. Door rijke teksten te lezen, ontwikkel
je taal en kennis.
Rijke teksten zijn altijd geschreven door echte mensen
Voor de omgang met internet, met desinformatie en door
AI gemaakte teksten, is het hoe langer hoe belangrijker dat we zorgvuldig
kijken door wie teksten en andere media gemaakt zijn. Is de maker iemand met de
juiste kennis en vaardigheden? Is de inhoud van een tekst te verifiëren? (Smits
et al., 2023). Het is vreemd dat we Kerndoelen opstellen voor digitale
geletterdheid, maar leerlingen in methodes duidelijk maken dat de kwaliteit van
de auteur en de kwaliteit van teksten er niet toe doen. Terwijl dat juist een
belangrijke plek is om systematisch aan de orde te stellen dat het altijd - bij
teksten, bij boeken, bij films en bij websites - van belang is om de kwaliteit
van de makers en van hun producten kritisch te onderzoeken.
Rijke teksten bestaan dus?
Dus de titel van dit artikel klopt niet? Rijke teksten
bestaan! Nee, de titel klopt wel en rijke teksten bestaan niet, net zoals
begrijpend lezen niet bestaat. Probeer maar eens iemand van buiten het
onderwijs uit te leggen wat een rijke tekst is. Hij zal je verbaasd aankijken,
want wie zou in vredesnaam een tekst willen schrijven die niet verrassend is,
die je niet nieuwsgierig maakt, die niemand interesseert of waar geen mens iets
van zou willen leren? In de gewone wereld zijn rijke teksten gewoon teksten,
net zoals begrijpend lezen gewoon lezen is. Heel af en toe kom je er wel eens
een verarmde tekst tegen, bijvoorbeeld in een slechte gebruiksaanwijzing, een
onbegrijpelijk recept of wanneer iemand die een taal alleen op steenkolenniveau
machtig is, in die taal probeert iets te schrijven.
Verarmde onderwijsteksten
Het begrip rijke teksten bestaat alleen in de context
van het onderwijs. Juist daar hebben we dat begrip nodig, omdat je er zoveel
verarmde teksten tegenkomt. Een paar voorbeelden:
· Teksten
bij aanvankelijk en voortgezet technisch lezen, met korte zinnen en eenvoudige
woorden, of met een specifieke moeilijkheid (qu, schr) die als doel hebben dat
kinderen ervan leren lezen.
· Teksten
uit de methode leesbegrip, waarvan de auteur niet is te achterhalen, maar die
speciaal zijn geschreven omdat je er goed een bepaalde leesstrategie mee kunt
oefenen.
· Auteurloze
teksten uit de methode levensbeschouwing of sociaal-emotionele ontwikkeling,
die gaan over kinderen die andere kinderen te hulp schieten met als doel het
bevorderen van het leren samenleven.
· Informatiedichte
teksten in wereldoriëntatiemethodes met als doel zoveel mogelijk informatie
over te dragen, in zo weinig mogelijk woorden.
· De
context van verhaalsommen die bedoeld is om rekenopgaven te verbinden met een
betekenisvolle context, maar die zorgt voor cognitieve overbelasting.
Rijke teksten en kansengelijkheid
Hoe erg is het om in het onderwijs verarmde teksten te
gebruiken? Heel erg. Stel je voor dat je opgroeit in een gezin waar geen boeken
zijn en waar je ouders je - om welke reden dan ook - niet voorlezen. Of je
groeit op in een gezin waar geen geld is om naar een museum te gaan, of naar
een pretpark, of naar het strand. Voor ieder kind dat zonder veel taal
opgroeit, kun je alleen maar hopen dat die taalarmoede thuis op school wordt
gecompenseerd. Sterker nog, scholen hebben de verplichting om een beperkte taalcontext
thuis te compenseren, zodat alle kinderen taal kunnen ontwikkelen. Alleen zo
kan het onderwijs zorgen voor kansengelijkheid (Smits & Van Koeven, 2017).
Rijke teksten vormen de essentie van ons onderwijs. We
mogen kinderen alleen met verarmde teksten confronteren in de eerste paar
maanden dat ze leren lezen en nog niet alle letters kennen en daarna nooit
meer. Tijdens diezelfde maanden moeten we ze prachtige rijke boeken voorlezen,
ter compensatie van de armoede die door het aanvankelijke lezen ontstaat en ter
voorbereiding op de prachtige leeswereld waar ze snel deel van zullen zijn.
Met rijke teksten altijd goed onderwijs?
Rijke teksten zijn in het onderwijs inmiddels een
begrip geworden. Je vindt ze in de nieuwe Kerndoelen en uitgevers doen hun
uiterste best hun methodeteksten te verrijken. ‘Met rijke teksten’, schrijven
ze trots op de kaft. Maar zo werkt het niet. Er is een verschil tussen ‘rijke
teksten lezen in het onderwijs’ en ‘taal en kennis ontwikkelen met behulp van
rijke teksten’. Als je leerlingen wilt helpen taal en kennis te ontwikkelen, is
het niet alleen belangrijk dat ze geconfronteerd worden met rijke teksten. Ze
moeten daar ook zo lang mogelijk mee geconfronteerd worden zodat ze situaties,
woorden en begrippen of verbanden in licht wisselende contexten steeds opnieuw
terugkomen, zodat ze de tijd hebben om taal en kennis te bouwen rond concepten
als vriendschap, geluk, oorlog of vrede.
Rijke teksten in het onderwijs zijn dan ook in de
allereerste plaats goed geschreven kinderboeken of kinderboekenseries. Als die
boeken worden (voor)gelezen rond een thema en je gaat vervolgens in gesprek
over die boeken, verrijk je ze nog sterker. Losse teksten zorgen - hoe rijk ze
ook zijn - per definitie voor minder taal en kennis dan hele boeken. Als je ze
gebruikt, zorg er dan altijd voor dat je meer teksten over een thema leest (zie
bijvoorbeeld rijketeksten.org). Hoe meer hele kinderboeken kinderen lezen of
beluisteren, hoe gemakkelijker ze losse teksten zullen kunnen lezen, begrijpen
of bestuderen (Houtveen & Van Steensel, 2022).
Rijke teksten bestaan niet
Het begrip rijke teksten bestaat helaas nog, rijke
teksten zelf bestaan niet. Pas als het in het onderwijs vanzelfsprekend is
geworden dat de boeken en teksten die kinderen lezen altijd en overal rijk
zijn, hoeven we het nooit meer over rijke teksten te hebben. Daarvoor is het
nodig dat uitgevers stoppen met het zomaar overnemen van (licht gewijzigde)
teksten van internet of met het produceren van zielloze teksten met AI, zoals
zo vaak gebeurt. Het is ook nodig dat leerkrachten zelf (kinder)boeken gaan lezen,
zodat ze rijke teksten leren herkennen. Verder is het nodig dat leerkrachten
kritisch gaan kijken naar methodes en erop durven te vertrouwen dat het
(voor)lezen van rijke boeken en het denken, praten en schrijven met kinderen
over die boeken, de essentie is van goed taal- en leesonderwijs.
Literatuur
Houtveen, T. & Van Steensel, R. (red).
(2022). De zeven pijlers voor onderwijs in begrijpend lezen. Stichting
Lezen Reeks 35. Uitgeverij Eburon.
Inspectie van het Onderwijs (2023). De staat
van het onderwijs 2023. Inspectie van het Onderwijs. https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/rapporten/2023/05/10/rapport-de-staat-van-het-onderwijs-2023
Meelissen, M. R. M., Maassen, N. A. M., Gubbels, J.,
van Langen, A. M. L., Valk, J., Dood, C., Derks, I., In ’t Zandt, M., &
Wolbers, M. (2023). Resultaten PISA-2022 in vogelvlucht.
Universiteit Twente – 2023. https://ris.utwente.nl/ws/portalfiles/portal/330860617/Resultaten_PISA-2022_in_vogelvlucht.pdf
Newkirk
(2014). Minds made for stories. How we really read and write
informational and persuasive texts. NH:
Heinemann.
Smits, A., Van den Brink, D., Rouw-Meertens, A.
(2023). Voorwaarden voor digitale geletterdheid. Onderwijskennis.nl. https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/voorwaarden-voor-digitale-geletterdheid
Smits, A & Van Koeven, E. (2017). Goed taalonderwijs biedt kansen aan alle leerlingen. Bloggen over taal en lezen. Tijdschrift taal 7(11), 34-39. Rijketeksten.org.
Van Koeven, E. & Smits, A. (2020). Rijke
taal. Taaldidactiek voor het basisonderwijs. Boom Uitgevers.
