Wie kent het niet? Als ouder, buurman, buurvrouw of kennis een deel van je weekend besteden aan het helpen redigeren van een ontoegankelijk geschreven werkstuk van een havo-leerling of een hbo-student. Je worstelt je door ellenlange zinnen heen waarvan de delen aan elkaar zijn geplakt met woorden als echter, hetgeen of dewelke (leve de synoniemenknop!). De inhoud is trouwens vaak helemaal niet zo gek, als je die tenminste weet op te diepen uit zo'n onbegrijpelijke tekst.
Lekkende kranen
Voor je werk als docent geldt hetzelfde. Het huis is gestofzuigd, de kraan gerepareerd, rekeningen betaald en dat allemaal om de confrontatie met de werkstukken van je leerlingen (of studenten) nog even te kunnen uitstellen. Uit ervaring weet je dat het nakijken van die schrijfsels je veel te veel tijd en veel te veel energie kosten. En als je dan eenmaal zuchtend begonnen bent, komt de betekenis van wat je leerlingen schrijven maar moeizaam bij je binnen. Je houdt het lezen haast niet vol. Je leest over dingen heen, je snapt niet waar leerlingen heen willen in hun teksten, er is geen logica. De teksten die je leest, spreken je letterlijk niet aan, ze communiceren niet met jou, ze vertellen geen echt verhaal, ze sprankelen niet. Je verdwaalt in wollig taalgebruik, veel te lange zinnen en abstract gewauwel. De conclusie is eenvoudig: je leerlingen schrijven niet lezersgericht. De oplossing is veel ingewikkelder. Omdat je niet weet waar je moet beginnen met je feedback, verlies je je maar in concrete details als d’s, dt’s en congruentiefouten. Een 'echte' leraar, dat wel, maar niet fijn voor het aanzien van je beroep.
ChatGPT heeft schrijfproblemen
En dan…. is er ChatGPT. Grote oproer in de pers en onder
collega’s. Angst voor moeilijk detecteerbare fraude. Leerlingen in
praatprogramma’s op televisie die toegeven al een essay of werkstuk te hebben
ingeleverd met behulp van ChatGPT. Collega’s die fijntjes opmerken dat ChatGPT toch
in ieder geval beter kan schrijven dan de meeste Nederlanders. Je kunt dat ook
weer niet helemaal ontkennen; je leerlingen schrijven tenslotte beroerd. Met enige verbijstering zie je de volzinnen die ChatGPT moeiteloos uitspuugt.
Natuurlijk ga je aan de slag met ChatGPT. Je wilt weten wat hij kan en wat hij niet kan. Je laat hem blogs en essays schrijven over allerhande onderwerpen. Hij verbaast je, verbaast je nog eens en dan ineens begint hij je te vervelen en nog erger te vervelen. Plotseling zie je het: ChatGPT heeft, net als je studenten, ernstige schrijfproblemen. En nee, dat gaat niet over een taalfout hier of daar. Dat gaat over de vraag of hij jouw menselijke hersenen engageert. Wat doen zijn teksten met jou? Je vindt dat je leerlingen niet lezersgericht schrijven, maar doet ChatGPT dat eigenlijk wel?
ChatGPT is geen mens
ChatGPT schrijft als de machine die hij is. Hij is een
generator van plausibele zinnen binnen de context die je hem opgeeft. Hij
begrijpt helemaal niets van wat hij schrijft en heeft geen enkele link met de
fysieke context van onze wereld. Hij heeft geen ‘common sense’, geen gezond
boeren verstand. Hij zet jouw woorden om in complexe getallen, maakt
berekeningen op grond van de enorme voorraad teksten die hij eerder ook al omzette in
getallen, en vertaalt de uitkomsten van die berekeningen weer naar nieuwe woorden en
zinnen. Dat levert op het oog fraaie volzinnen en teksten op maar bij nadere
inspectie zijn die net zo min lezersgericht als de zinnen en teksten van je leerlingen.
Taalfouten maakt hij duidelijk minder dan die leerlingen, maar hij maakt ze wel,
onder meer doordat hij alleen getraind is met Engelse teksten en alles moet
vertalen als hij in het Nederlands schrijft.
ChatGPT lijdt aan abstractitis
Het grootste probleem van ChatGPT is zijn volledig gebrek
aan ervaring met de fysieke wereld. Menselijke hersenen leven op van
concrete fysieke taal. Dat komt doordat ons taalbegrip gegrond is in onze
ervaringen met de fysieke wereld. Taal komt veel beter bij ons binnen als er een link is met wat tastbaar, voelbaar,
waarneembaar is. Die link legt ChatGPT nu net niet. Verzanden je studenten al in de meest onbegrijpelijke abstracties, hij doet dat nog veel erger. Als je ChatGPT vaak genoeg gebruikt, zie je ineens
dat hij, vooral als hij langere teksten schrijft, enorm wauwelt. Hij schrijft niet lezersgericht, hij lijdt aan 'abstractitis' en dat verhult
dat hij inhoudelijk weinig te melden heeft. Een strategie die leerlingen, met
wisselend succes, ook nogal eens gebruiken.
Gevoelswereld en sociale wereld
Hoe komt het dat ChatGPT-teksten ons uiteindelijk niet kunnen boeien? Er zijn twee menselijke werelden die ChatGPT niet kent en die belangrijk zijn voor lezersgericht schrijven: onze gevoelswereld en onze sociale wereld. Een goed geschreven tekst roept altijd gevoel bij ons op, gevoel van verrassing of nieuwsgierigheid, gevoel van afschuw of verdriet, gevoel van blijdschap. Het is juist dat gevoel dat zo essentieel is voor de universeel menselijke voorkeur voor verhalen. ChatGPT heeft geen gevoel en daarom schrijft hij vlak. En als hij een fragment schrijft waarin toch gevoel wordt opgeroepen, is dat toeval. Dat maakt het moeilijk voor menselijke hersenen om zich te blijven concentreren op de teksten van ChatGPT.
En dan de sociale wereld; mensen zijn intens sociale wezens. Onze sociale instincten werken ook als we lezen. We blijken teksten gemakkelijker te lezen en te begrijpen als er persoonlijke voornaamwoorden (ik, jij, zij) en persoonsnamen (Jan, Piet of Klaas) in voorkomen. Concrete elementen in teksten maken dat een tekst 'geaard' is, dat je begrijpt waarover hij gaat, dat hij niet gaat 'zweven' door onbegrijpelijke abstracte zinsconstructies. Als je goed naar ChatGPT-teksten kijkt, zie je dat die sociale elementen grotendeels ontbreken.
Werkgeheugen en ritme
Daarnaast zijn er nog twee psychologische kenmerken van de
mens waar ChatGPT geen rekening mee houdt: ons beperkte werkgeheugen en onze
behoefte aan afwisseling in ritme. Ons beperkte werkgeheugen werkt niet goed
met de lange passieve zinnen die ChatGPT vaak maakt en ook niet met de korte
alinea’s die hij doorgaans schrijft. Daarnaast worden we in slaap gesust door zijn
gebrek aan variatie in zinslengte. Menselijk schrijven benadrukt het
belang van bepaalde tekstgedeeltes door steeds weer te zoeken naar het juiste ritme, door variatie in woordkeuze, door lange zinnen af te wisselen met korte. Menselijk
schrijven verrast, net als muziek.
Laat ChatGPT ons wakker schudden
Laat ChatGPT ons niet bang maken, laat het ons juist wakker schudden. We hebben het schrijfonderwijs laten liggen en daardoor zijn we gewend geraakt aan het soort schrijfsels zoals ChatGPT die maakt. Soms knikken we zelfs tevreden: ziet er goed uit, prima zinnen. Maar we vergeten de vraag te stellen of ons brein in staat is die teksten te begrijpen. Laten we ons schrijfonderwijs hervormen, laten we onze studenten leren dat te doen waarvoor we als mens gemaakt zijn: fysiek, sociaal, verrassend, en met ritmische variatie schrijven over datgene wat er voor ons werkelijk toe doet.
En wellicht kunnen we ChatGPT in het onderwijs dan als uitdaging gebruiken om te oefenen met het schrijven van lezersgerichte teksten. We kunnen leerlingen bijvoorbeeld leren om de niet-lezersgerichte aspecten van ChatGPT-teksten te herkennen en te verbeteren. Net zo lang totdat lezersgericht schrijven hun tweede natuur is geworden en ze gemakkelijker zelf schrijven dan met ChatGPT. Net zo lang totdat ze menselijk en mensgericht schrijven en ze die vaardigheid met plezier inzetten in hun toekomstig beroep. Dat is fijn voor leerlingen zelf en voor ons als docenten. Zij kunnen goede resultaten halen en wij worden niet meer gemarteld met abstracte en zielloze teksten. Eindelijk en met gepaste trots kunnen we genieten van het nakijken van de werkstukken van onze leerlingen. Jammer overigens van dat stofzuigen, die rekeningen en die lekkende kraan, maar ja, iets moet er wijken!
